English translation available soon |
Inleiding Park Berg en Bos valt op door de versnipperde indeling en zeer gevarieerde plekjes. Nieuwsgierig naar de ideeën hierachter zocht ik contact met bosbeheerder Dick van Beek, faunabeheerder Joop Schoneveld en parkbeheerder Rob Rothengatter. Zij vertellen over hun dagelijks werk, maar ook hun band met het park en de natuur. |
Het park Berg en Bos is een stads natuurpark in Apeldoorn, eigendom van de gemeente. In het park zijn verschillende toeristische trekpleisters gevestigd zoals de Apenheul, het Klimbos, diverse horeca, lichtfestijn Lumido en evenementen op de weide. Dit is vrij vooraan in het park, net als het formele park gedeelte met vijver, bloemenvelden en formele lanen met borders. Meer achterin zijn diverse bossen. Het park is vrij groot, 250 hectare, en heeft ieder jaar meer dan een half miljoen bezoekers. Het park werd aangelegd door een werkverschaffingsproject in de crisis jaren 30. Werkelozen groeven de grote vijver, de sprengen, creëerden hoogteverschillen en worstelden zich door vele lagen aarde met grote brokken oer-ijzer en stenen. (Van die stenen is onder andere een monumentaal bankje gemaakt waar koningin Wilhelmina regelmatig schilderde). Sommigen ervoeren dit werk als zeer vernederend, en hun families bezochten het park uit principe niet. De tijd heeft deze geluiden doen verstommen. De mensen die het park na de oorlog herplanten hadden er heel andere gevoelens over, zij ervoeren dat ze aan het wederopbouwen waren. Sinds dit jaar is er in het park weer werkervarings-project voor werkzoekenden, die daarna, zo hoopt de politiek, doorstromen naar reguliere banen. |
Alleen ben je er nooit. Het park wordt vooral zomers druk bezocht. De lokale bevolking komt voor een wandeling of hun picknick op de speelweide. Toeristen die de Apenheul bezoeken, lopen door het park om bij de ingang te komen. Het gebied leent zich ook voor natuureducatie voor basisscholen en volwassenen door instanties als het IVN. Zij verzorgen er rondleidingen en bordjes met informatie over de natuur. Allerlei sportieve trainingen van het leger, schoolklassen, gym en yoga groepjes, wandelclubs en individuele hardlopers en mountainbikers gaan de hele dag door. |
Het eerste wat mij op viel was de versnippering het park, het zijn kleine uiteenlopende gebiedjes, soms letterlijk gescheiden door hekken (om wild of juist de bezoekers te weren uit bepaalde stukken). De beplanting en aanleg is gevarieerd, van een romantisch, net gerenoveerd landschapspark in Engelse stijl rond de vijver tot een wat troosteloos productiebos. Er is een herinneringspiramide, een project met metalen blokken van een bedrijf, waaraan al jaren niets is toegevoegd, een onpersoonlijk gebeuren (maar dankbaar gebruikt door de sportclub). Spannend is de verwaarloosde sprengenvallei (renovatie in komende jaren), waar je je soms in het buitenland waant. Er zijn veel hoogte verschillen, de sprengen liggen in een diepte. Ik stond er eens bijna op een slang, vlak bij is een gigantische composthoop die de slangen hebben uitgezocht als ideaal broeinest voor hun eieren. De sprengenvallei heeft, met zijn beschutting en kleine paviljoentjes, een aantrekkingskracht op de lokale jeugd, die er hun hangplekken hebben gemaakt, inclusief gezellige kaarsen en neergeschreven tags. Over het algemeen is de sfeer in het park, door alle seizoenen heen, een van schoonheid en vriendelijkheid. Het heeft een goede menselijke maat en is door de verscheidenheid erg speels. |
Tijdens het tekenen in het zwijnenbos ontmoet ik bosbeheerder Dick van Beek, al snel zijn we in gesprek verwikkeld. De indeling en dagelijkse praktijk in Berg en Bos worden door hem, en zijn collega's Joop Schoneveld en Rob Rothengatter uitgelegd. De afgebeelde collages zijn gemaakt op basis van hun verhaal, met tekeningen en voorwerpen uit Berg en Bos. Dick van Beek Dick van Beek werkt vanaf 1978 in Berg en Bos, en in andere bosgebieden in de gemeente. Bijna 37 jaar nu bij bosbeheer. Dick is dol op de natuur, en 'zijn' Berg en Bos in het bijzonder. Hij vertelt enthousiast: "De liefde voor het bos heb ik al van jongs af aan. Toen ik net in dienst kwam als bosarbeider ging ik in de pauzes niet kaarten in de schaftkeet, maar er op uit in het bos, zoeken naar nesten en zo, gewoon om te bekijken." Door zijn lange betrokkenheid kan Dick de ontwikkelingen in de bossen goed volgen: "In de jaren '70 en '90 was hier veel stormschade in het Douglasbos. Het bijzondere is dat de kleine zaailingen van toen, nu weer hetzelfde formaat hebben als de bomen die toen zijn omgewaaid." |
Dick merkt dat er langzaam een cultuuromslag in Nederland heeft plaatsgevonden: "Steeds meer mensen vinden ontspanning in het buitengebeuren. In de plaatselijke politiek zijn er na verkiezingen steeds veranderingen, maar over het algemeen merk je wel dat men steeds beter het belang van bos-natuurbehoud inziet. Vooral in Berg en Bos is het belangrijk dat het beheer in handen van de gemeente Apeldoorn blijft, omdat het zoveel doelen dient: recreatie, sport, natuureducatie en historie. Van belang is dat de gemeente zelf het onderhoud blijft doen, de gemeente is aansprakelijk bij schade, en goed onderhoud reduceert risico's op afbrekende takken, wij letten goed op. Het kost wel wat. Maar het verkopen van hout uit de productiebossen levert ook wat op."
Door de jaren heen zijn er steeds veranderingen in de politiek, in organisatie en budgetten voor Berg en Bos. Maar Dick is bezig met plannen voor decennia, in de natuur gaat groei en verandering in een eigen tempo. Hij wil het bos meer natuurlijk bos laten zijn, natuurvolgend beheer. "Het is beter als het bos niet meer netjes opgeruimd is. Zo laten we omgevallen of gekapte boomstammetjes in het bos. Er komen zwammen en mossen op. En in het rottende hout komen torretjes, die de spechten kunnen eten." Dick en ik staan voor een kaart van Berg en Bos. Het is een verzameling van gekleurde vakjes. Iedere kleur symboliseert een ander type begroeiing. Het toont de versnippering die mij opviel. Dick legt uit: "Deze indeling is historisch zo ontstaan. Bij de aanleg in de jaren 30, maar ook bij de wederopbouw. In de oorlog is de hele oostflank van het bos het hout geveld en meegenomen door de bezetter. Dit hout was zeer geschikt voor het stutten van mijnen, mijnhout. Dat is toen allemaal weer herplant, volgens de toen geldende ideeën over de natuur en het nut. Wij hebben voor in Berg en Bos, in het park gedeelte, nu ook het zwijnen en hertenkamp geplaatst. Dan wordt de rest van het bos niet zo zwaar belast met bezoekers. Zelf laat ik nu een spruit van een loofboom ook rustig in het naaldbos staan. De verschillende types bossen hebben een eigen karakter, maar de begroeiing loopt steeds meer in elkaar over, ik laat steeds meer variatie ontstaan in het bos." Vooral langs de paden is dat goed te zien, daar mag van Dick niet alles gemaaid worden. "Ik werk aan verhoging van natuurwaarden. Dat is mooi, met rottend hout, variatie, verschillende soorten en fasen. Geen uniforme bossen meer." Dick gebruikt dingen die spontaan ontstaan, zoals een uitgesleten waterstroompje van regen, die bij het pad de bult af komt: "Het stroompje leid ik met een geultje opzij, en ik maak met takken een verhoging. Daar is een poeltje ontstaan met grassen, er leven nu salamanders en ringslangen." Natuurlijke diversiteit bevorderen is zijn taak, maar ook veiligheid van bezoekers waarborgen. Dus kuilen in het pad worden regelmatig opgevuld, en bomen worden onderzocht, de risico's op afbrekende takken worden zo geminimaliseerd. Hiervoor werkt Dick samen met onderhoudsbedrijven en bomendeskundigen en ecologen, en naaste collega faunabeheerder Joop Schoneveld. Dick lacht: "De deskundigen kunnen er soms flink naast zitten. De natuur is soms sterker dan je denkt. Ik vind het leuk om hen na een poosje te laten zien dat de boom er nog steeds staat." |
Ik vertel Dick over een boom die ik in Berg en Bos zag. Hij was geringd, dat wil zeggen dat de bast diep was ingesneden om de boom te doen sterven. Alleen had deze boom op verschillende plekken dik littekenbast over de ring heen laten groeien en was door blijven leven en zelfs groeien. Op mijn vraag wie beslist welke bomen gekapt worden reageert hij: "Ik, na inventarisatie. Soms wordt er gekapt in het productiebos, vanwege de opbrengst of om het hout zelf in ons park te gebruiken. Zo zijn we ook van plan het oude theehuis te renoveren met ons hout. Soms moeten we kappen vanwege ziekte, ouderdom, of omdat bomen elkaar echt in de weg zitten. Maar in een situatie zoals met deze boom, deze kan blijven staan dan. Ik hou er van als bomen eigenheid hebben, of een verhaal, een aparte groei of kenmerkend gezwel. Bijzondere bomen geven karakter aan het bos." Bij het Asselse Pad laat Dick veelstammige beuken zien, die met en door elkaar vergroeid zijn. Maar de voor hem meest speciale bomen staan in het park, rechts bij het Acacia plein: "De beuk is een van mijn lievelingsbomen. Samen met mijn zoon en dochter heb ik deze twee beuken geplant toen ik in 1996 opzichter werd. Dat was een bijzondere gebeurtenis. Ik geniet er nog iedere dag van dat ik bosbeheerder mag zijn!' |
Joop Schoneveld Joop Schoneveld is Opzichter Faunabeheer en Buitengewoon Opsporingsambtenaar. Dat houdt een uitgebreid takenpakket in. Joop vertelt: "Het belangrijkste is het beheer van het wild. Er leven hier in Berg en Bos prachtige dieren, zoals dassen, edel- en damherten, zwijnen en vossen. We bestuderen ze, tellen ze en als het nodig is reguleren we die populaties naar draagkracht van de omgeving". Hij is een voorstander van wildverbindingen in verband met vrije uitwisselingen tussen de leefgebieden. Hij laat mij het hek zien tussen de Kroondomeinen en de bossen van Berg en Bos. Overal zijn openingen en hele stukken zijn al weggehaald. "Het Kroondomein is bezig alles te verwijderen. Populaties kunnen zich dan mengen en de dieren hebben een groter leefgebied tot hun beschikking. Steeds meer grote leefgebieden op de Veluwe worden verbonden. Ontrasteren helpt daarbij." Van het nieuwe beleid van natuurbeschermingsorganisaties, waarbij bezoekers ook van de paden af mogen, is hij geen voorstander: "Dieren worden nu al vaak opgejaagd, bijvoorbeeld door honden. Er is niet genoeg ruimte voor de dieren om uit te wijken als mensen overal kunnen komen." In Berg en Bos moeten bezoekers en honden op de paden lopen, zodat de verstoring in het bos minimaal blijft. |
Via zijn verbondenheid bij het Wildpiket wordt hij ook opgeroepen als er een aanrijding is met wild. "Wij kijken naar het dier, als het dier zodanig gewond is dat het geen kans heeft op overleven, en revalidatie geen optie is, verlossen we het uit zijn lijden. Wilde dieren kunnen nagenoeg niet revalideren. Als het dier al dood is en de weg blokkeert maken we de weg vrij, we zorgen voor de veiligheid van de weggebruikers."
Joop maakt deel uit van het Team Handhaving Openbare Orde en is Buitengewoon Opsporings Ambtenaar in Apeldoorn. Hij legt uit: "Ik heb dan bijvoorbeeld te maken met afval dat in het groen gedumpt is. Hier op mijn telefoon kun je de foto's zien van deze vuilniszakken. Samen met de politie maken we daar echt werk van, en we hebben de daders in dit geval kunnen achterhalen en bekeuren. Dat geeft voldoening. Een keer overliep ik een verliefd paartje die in adamskostuum 'wild aan het kijken was', dat soort dingen maak je ook mee. De meeste zaken zijn loslopende honden, vandalisme in de voor de nachtrust bestemde uren, het berokkenen van schade aan flora of fauna, soms diefstal." Joop en Dick werken nauw samen. Ieder heeft een eigen beleidsterrein binnen Berg en Bos, en Joop en Dick laten in overleg hun plannen op elkaar aansluiten. Ze schrijven plannen en rapporten, in de loop der jaren is er wel meer administratie bijgekomen. Joop: "Ik zit nu de helft van de tijd binnen. Daar leer je mee te leven." Ze overleggen veel, zodat bijvoorbeeld een bosje waar herten hun dag-instant hebben, wordt het groen minder fors uitgedund dan normaal. Joop was altijd al "een buitenmens", zoals hij zelf omschrijft. Na een opleiding Bosbouw en enkele andere werkgevers zoals Staatsbosbeheer, de boswachterij van Kootwijk, is hij via contacten bij wild-tellingen bij de gemeente Apeldoorn in dienst gekomen. Deze septembermaand al 32 jaar geleden. Zijn passie ligt bij het wild. "Het observeren, het bezig zijn met de natuur, ik voel veel vrijheid. Je moet veel geduld hebben als je aan het observeren bent. Stil zijn, lang wachten, in de kou, vaak 's nachts. Bijzonder is de verandering van het licht, de overgang van dag naar nacht, of andersom. Er is een groep vrijwilligers waarmee ik dit samen doe. We tellen de dieren voor een accuraat beeld van de wildstand en we kijken hoe het met een individueel dier gaat. We geven de dieren vaak ook een naam, door de omstandigheden waarin we ze zien. Zo noemen we ze bijvoorbeeld het Koningshert, of het Misthert. We maken foto's van de dieren en registreren ook uiterlijke kenmerken. Dat is ook handig met inventarisaties." Joop laat me een administratieve ruimte zien, waar inderdaad veel foto's hangen en ook veel geweien zijn. Joop neemt er een ter hand en legt uit: "Geweien groeien steeds nieuw aan. Ze zijn in het begin even warm als het lichaam van het hert. Tot in de top is het dooraderd, doorbloeding komt door het bastgewei. Langzaam sterft het gewei van boven naar beneden af, na acht maanden valt het er af. In vier maanden groeit er weer een nieuw gewei op! Het hert heeft dit meteen weer nodig voor de bronstijd." Joop vind wel eens een gewei: "Het punt waar het afbreekt noem je de stempel. Het is uniek voor ieder hert net als een vinger afdruk." Als ik even later met Joop door het bos loop blijkt hoe bedreven hij sporen ziet. Hij ziet pootafdrukken, en wijst veel plekjes aan die mij niet meteen zijn opgevallen, zoals schuurplekjes aan bomen, looppaden van het wild en keutels. Het daadwerkelijke beheer, afschot om de stand te reguleren, hoort ook bij Joops vakgebied. Tot zijn verdriet is dat soms omstreden geworden, door publieke opinie en steeds wisselende politieke stromingen. "We zitten in een glazen huis, er is commentaar op dit beheer. Maar het hoort er bij als je wild hebt in relatief kleine natuurgebieden." Hij laat zien hoe zorgvuldig er gewerkt wordt. Het hele jaar door wordt het wild in de gaten gehouden. Als de druk van de populatie te hoog is, of als een dier ziek is, staat dat geregistreerd. Dan wordt er door de provincie een vergunning verstrekt. Daarin staat de soort en geslacht en om hoeveel dieren het gaat gespecificeerd. "Iedere wildsoort heeft zijn eigen moment om te bejagen." Er zijn zeven vrijwillige faunabeheerders, die Joop met grote regelmaat assisteren met wildobservaties, en indien nodig met afschot. Een tijdrovend karwei, maar zo worden de dieren niet opgejaagd. Naderhand worden de dieren bekeken, of ze geschikt zijn voor consumptie, en komt de administratieve afwikkeling. Het hele proces is er op gericht honger of ander lijden bij de dieren te voorkomen. |
Een memorabel moment van de afgelopen periode was dat Joop het meest bekende hert van het terrein moest afschieten. "Het was een prachtig dier, al vele jaren mijn favoriet. Een buurman-faunabeheerder belde me dat hij zwaargewond was door de brons, na een gevecht met een ander hert had hij gaten in zijn nek en borst. Ik moest het dier uit zijn lijden verlossen, ik heb meteen gezegd: als dit moet, dan doe ik het zelf. In de observatieplek had ik het er wel moeilijk mee. Tot twee keer toe wapen weer naast me neer gelegd. Het was uiteindelijk een speciaal moment. Zijn gewei hangt nu op kantoor." |
Rob Rothengatter Voor in Berg en Bos is het parkgedeelte, en sinds een jaar is Rob daar parkbeheerder. Via de Groenschool in Twello en een hoveniersbedrijf, kwam hij dertig jaar geleden in dienst van de gemeente Apeldoorn. Overal in de gemeente heeft hij gewerkt; hij is relatief nieuw in Berg en Bos. "Het meest bijzondere park van Apeldoorn." vindt Rob. "Soms als ik er 's ochtends vroeg kom en ik zie de schapen van het Hapskamp in de nevel de bosweide begrazen, of een ringslang zich opwarmen in het sprengen gebied in de ochtendzon kan ik daar echt van genieten." |
Het voorste gedeelte van het park is het drukst bezocht, met horeca en attracties, zoals de Apenheul, Klimbos, en een uitkijktoren. Er zijn diverse waterpartijen, tuinen en bosjes met diverse beplanting. Hart is de Bosvijver. Rob vertelt: "Dit gebied hier hebben we net gerenoveerd met Europese subsidie. De architecte heeft het meer oorspronkelijk gemaakt, wat romantischer, zoals het eerder ook was. Soms zie ik een praktisch probleem, zoals het wegspoelen van de grasplaggen op sommige plekjes, en dan overleg ik met de uitvoerders en de architecte over het planten van hedera." De beplanting wordt steeds gevarieerder. "We dunnen sommige begroeiing uit, zodat er andere planten ook een kans krijgen. Rond de vijver zijn afwisselend dichte begroeiing en open stukken. Zo zijn zichtlijnen gecreëerd."
Er worden in dit voorste gedeelte heel andere eisen gesteld aan het onderhoud dan dieper in het bos. "We hebben een pad lang de vijver die toeristen naar de entree van de Apenheul leidt, er komen zo'n 600.000 bezoekers per jaar. De mensen hebben net 1 of 2 uur in de auto gezeten, de kinderen willen rennen. We kunnen hier geen boomstronken laten rotten zoals in het bos, dat kan gevaarlijk zijn als kinderen er in klimmen. We zijn daarom hier veel meer bezig met snoeien en onderhoud, het park moet makkelijk begaanbaar zijn."
De Jubileumlaan is een van Robs favoriete plekken, samen met de Bosvijver. Het laantje ligt er strak bij, altijd keurig gemaaid en gewied, borders en een haag tegen de achtergrond van het bos. Mensen die uit de Apenheul komen worden verder het park doorgeleid en lopen hier ook. Rob is er gebrand op dat alles er representatief uit ziet. Daar werken veel partijen aan mee, Rob coördineert alles. Hij zorgt voor een 10 jaren plan, zodat er geen onverwachte kosten zijn. Met budgetten die onder druk staan probeert hij handig om te gaan met plannen en begroten. "De Jubileumlaan krijgt een ander type beplanting en onderhoud als bijvoorbeeld de evenementenweide. Vanuit de hoveniers achtergrond ben ik gewend netjes te werken. Maar ik zie nu steeds meer de schoonheid van wat verwilderde weiden. In het voorjaar leggen we wilde bloemen velden aan in delen van het park, heel mooi." Grappig genoeg is hij juist bezig met het creëren van hoekjes en belevenissen in het park door middel van verschillende begroeiingen. In de bossen gaat Dick de versnippering wat tegen te gaan door zaailingen en begroeiingen in elkaar over te laten lopen. Op dit moment is Rob bezig met de voorbereidingen van de renovatie van Sprengenvallei, een langgerekte strook steile begroeiing rond de spreng van de vijver naar het Sprengenpark. Rob: "Een van de eerste dingen die ik deed toen ik hier kwam werken, was bordjes plaatsen op de paden in de vallei, 'slecht wegdek' staat er op. Ik was gebeld dat er iemand vast was komen te zitten in een scheur met haar scootmobiel. Dat is echt vervelend. Nu zijn we bezig met Provinciale Subsidies voor nieuw wegdek, en een manier om de spreng constant met water gevuld te houden. Er komen enkele voetgangersentrees in het midden en het uiterste puntje van de vallei. Het onderhoud hier is moeilijk, er kan nauwelijks een hoogwerker bij. De medewerkers moeten echt in de bomen klimmen." Naast de Sprengenvallei staan enkele villa's, waarvan de bewoners soms overlast ervaren. Er is al langer wat schuring tussen de gemeente en sommige bewoners, die wat teleurgesteld zijn. Rob viel hier midden in: "Ik ga uitgebreid in gesprek en kijk wat we kunnen doen. Ik wil mijn beloftes kunnen nakomen, en beloof daarom niets buiten mijn boekje. In overleg met onder meer de bewoners komt er een definitief ontwerp voor de Sprengenvallei." Rob staat regelmatig tussen tegenstrijdige belangen, in cirkels van verschillende groeperingen. Bijvoorbeeld het eventuele sluiten van het park 's avonds om vandalisme tegen te gaan is niet fijn voor het restaurant die gasten heeft. Hij waakt ervoor dat sommige monumenten of rouwbijeenkomsten kunnen niet te publiek gemaakt worden, "stel dat er een schoolklas langskomt." Hij is veel aan het inventariseren, zoals wat de monumentale bomen zijn, of hoe de IVN vleermuizengrot vergroot kan worden. Rob heeft er persoonlijk voor gezorgd dat de fietsen nu op meerdere plekken bij het park gestald kunnen worden. Het geeft voldoening dingen te verbeteren. "Bezoekers komen voor een dagje uit, lopen rond, het moet hier aangenaam zijn. Ze zijn soms verbaast dat het park zo uitgebreid is. Het gaat mij er om dat het park veel plezier biedt." |
Even later raapt Rob een takje op van het wandelpad om in het groen te leggen. Die betrokkenheid blijkt tekenend voor hem. Al lopend door het park beantwoordt hij telefoontjes en vragen, terwijl hij afval raapt en meeneemt naar kantoor om het daar in de vuilnisbak te werpen. Zo is hij nou eenmaal, met een woord dat hij vaak laat vallen; "Secuur". |
De tekeningen Een jaar lang maakte ik tekeningen in het park, die de basis werden voor 'getekende' metalen en papieren objecten. De diversiteit en verbondenheid van de natuur in Berg en Bos staat daarin centraal. De tekeningen en objecten zijn te zien in de Gallery. |
Nawoord In de verhalen van de beheerders bleek dat de versnippering van gebiedjes in Berg en Bos een historische oorsprong heeft. Ook nu worden gedeeltes afgescheiden, om bijvoorbeeld bezoekersstromen te reguleren, en een gedeelte van het bos relatieve rust te gunnen. Dieren, kiemplanten en het weer zijn verbindende elementen. De beheerders van Berg en Bos zijn continu bezig met de balans tussen recreatie en natuurbeheer. Dit compromis in natuurbeheer is in heel Nederland te vinden. Recreatie, de publieke opinie, politiek, natuurorganisaties en diverse belangengroepen hebben allemaal invloed op de natuur. Geen stukje natuur is meer oorspronkelijk. In de loop der eeuwen is Nederland steeds meer ' praktisch' ingedeeld, om op het kleine stukje grond alle functies van wonen, voedselvoorziening en bedrijvigheid te krijgen. De natuur moest nut hebben, als akkergrond, waterweg of productiebos. De Nederlandse 'echte' natuur is de afgelopen anderhalve eeuw aangelegd en onderhouden door verschillende groeperingen, in compromissen over hun behoeftes en inzichten. De natuur moet verantwoord zijn, een aangename omgeving voor mens en dier, en vooral voor recreanten redelijk gevaarloos. De natuur in Nederland is in vergelijking met sommige andere landen, om met de sarcastische woorden van Herman Pley te spreken:"...een kerstbakje met een paar herten." Misschien is deze compromishouding over de natuur, al die invloeden en praktische overwegingen, wel uniek voor Nederland. Het heeft in ieder geval van park Berg en Bos en gevarieerde recreatieplek gemaakt, het thuis voor veel planten en dieren. En bewoners van Apeldoorn. |
Colofon, Adres en Bronnen Iris Burghout September 2014-Augustus 2015 Dit project en de bijbehorende expositie werden mede mogelijk gemaakt met de hulp van: Dick van Beek, Joop Schoneveld, Rob Rothengatter, Jan Tabak, Anneke Bestebreurtje, Jan en Elja Burghout, Ronald Kerker, Marcel en Rasiel Gerritsma Natuur en stadspark Berg en Bos J.C. Wilslaan 21 7313 HK Apeldoorn Park geopend tussen 8 en 20 uur. Bos is te bezoeken tussen zonsopkomst en zonsondergang. Ontdekken.accres.nl/park Berg en Bos Cultuurhistorisch Apeldoorn nr 20, 2012 Tv: Nederland vanuit de lucht, NPO, 20-12-2011 Tv: Herman Pley, NTR Academie, okt 2014 Tv Apeldoorn uitzendingen over de bosbeheerders 2014 Apenheul.nl/jaarverslag 2013 Gemeente Apeldoorn/Berg en Bos en Omgeving/2.7 Ontwikkelingsvisie 2008 |